رنگرزي، هنري كهن و زيبا در چهارمحال و بختياري/ رنگ‌هايي كه به فرش خانه شما جان مي‌بخشند
قاليشويي شهرك آزادي
در صنعت قالي بافي هنر رنگرزي اهميتي تقريباً يكسان با طراحي و بافندگي دارد و اصولاً بدون وجود رنگ نقشي آفريده نمي‌شود....
قاليشويي فرجام
در صنعت قالي بافي هنر رنگرزي اهميتي تقريباً يكسان با طراحي و بافندگي دارد و اصولاً بدون وجود رنگ نقشي آفريده نمي‌شود.
به گزارش بصيرآنلاين، هنر ايران، سراسر پر از ظرافت‌هايي است كه بخش اعظم آن در صنعت فرش به ظهور رسيده است. از اين ميان فرش دستبافت ايران با نقش و نگار‌هاي رنگارنگ و زيبايش، در جهان زبانزد شده است.
اما آن چه فرش را به اين جايگاه رسانده دستهاي رنگرزاني است كه با رنگ‌هاي زيبا و اصيل و حساب شده جلوه‌گاه هنر اصيل اين مرز و بوم و درحقيقت پايه‌گذاران تمدن ايراني بوده‌اند، تاجايي‌كه ميتوان ادعا كرد صنعت فرش‌بافي هم‌زاد ايران و ايراني است.
بنابراين يكي از علل مرغوبيت و معروفيت قالي ايران، زيبايي و دوام رنگ‌هاي آن است كه با رنگرزي طبيعي سنتي حاصل شده است، رنگ‌هايي كه حاصل دستهاي مردان هنرمندي است كه سال‌ها هنر خود را در رنگ‌آميزي الياف و خامه‌هاي فرش صرف كرده‌اند.
رنگ رنگرزي فرش را به طور قطع ميتوان يكي از مهمترين گزينه‌هايي معرفي كرد كه قادر است زيبايي و جلوه خاصي به فرش‌هاي دستباف ببخشد.
اصول تقسيم بندي انواع رنگ‌ها در رنگرزي بسيار متفاوت است، از خواص و ساختمان اصلي رنگ‌ها گرفته تا نوع مصرف آنها براي محصولات مختلف از پارچه، لباس، نخ و چرم گرفته تا خامه‌هاي استفاده شده در بافت قالي.
در صنعت قالي بافي هنر رنگرزي اهميتي تقريباً يكسان با طراحي و بافندگي دارد و اصولاً بدون وجود رنگ نقشي آفريده نمي‌شود.
رنگرزي هنري كهن و زيبا در چهارمحال و بختياري/ رنگ‌هايي كه به فرش خانه شما جان مي‌بخشند
علم رنگرزي در گذشته بسيار پيچيده بود و رموز آن هميشه در خانواده‌هاي رنگرز باقي مي‌ماند و كمتر كسي مي‌توانست از اسرار آن آگاهي يابد.
هر رنگرز با به كار بردن شيوه‌هاي مخصوص به خود رنگ‌هايي با توناليته‌هاي مشخص را توليد ميكند كه مشابه آنها را تقريباً در ساير كارگاه‌ها نمي‌توان يافت به همين دليل رنگ يكي از عوامل تشخيص بافت‌هاي مناطق مختلف است.
قدمت رنگرزي
گفته مي‌شود پس از اين كه انسان با كشاورزي و دامپروري به امرار معاش پرداخت، به استفاده از پشم گوسفندان به عنوان زير انداز روي آورد. نمدبافي و نمدسازي حاصل اين دوران بود كه پشم‌ها را بدون نقش و نگاره، به صورتي كه قابل استفاده باشد در مي‌آوردند.
كم كم رنگ پردازي در پشم و الياف مورد توجه انسان قرار گرفت و به تدريج حرفه‌اي به عنوان رنگرزي ايجاد شد. از اين رو بيراه نيست اگر اين پيشه را به عنوان يكي از كهن‌ترين شغل‌هاي بشري در نظر بگيريم.
قديمي‌ترين اسناد مربوط به رنگرزي متعلق به ۲۵۰۰ سال قبل از ميلاد مسيح است. در آن زمان رنگرز‌ها كالا‌هاي ابريشمي خود را به رنگ‌هاي مختلف رنگرزي مي‌كردند، از اين اسناد تاريخي ميتوان نتيجه گرفت كه رنگرزي در آن موقع يك فعاليت متداول بوده است.
حرفه‌اي پر رمز و راز
در گذشته رنگرزي شغلي بود كه در خانواده‌هاي خاصي نسل به نسل منتقل مي‌شد و اصرار و فوت و فن‌هاي آن به خاطر حفظ مزيت‌ها در رقابت با ديگران فاش نمي‌شد. به طوري كه هر رنگرز با به كار بردن شيوه‌هاي مخصوص خود، رنگ‌هايي با تناليته‌هاي مشخص را توليد مي‌كرد و مشابه آن در كارگاه‌هاي رنگرزي ديگر يافت نمي‌شد. از اين رو تشخيص نوع رنگ يكي از راه‌هاي تشخيص بافت‌هاي مناطق مختلف است.
رنگزا‌ها به دو دسته طبيعي و شيميايي، تقسيم ميشوند، و گروه سوم با تركيب رنگ‌هاي طبيعي و شيميايي ساخته مي‌شود.
هنر رنگرزي
مواد رنگزاي طبيعي استفاده شده در فرآيند رنگرزي، ريشه طبيعي داشته و با توجه به منبع استخراج آنها در سه گروه زير قرار دارند:
۱- آن‌هايي كه از مواد معدني به دست مي‌آيند، مثل خاك سرخ؛
۲- مواد رنگي به دست آمده از جانوران، مانند قرمزدانه و صدف فرفري؛
۳- رنگدانه‌هاي به دست آمده از ريشه، گل، برگ، ميوه و پوست نباتات. گياهان رنگزا نيز خود به سه دسته تقسيم ميشوند:
الف) گياهان رنگزاي بدون مازوج شامل روناس، اسپرك، نيل، چغندر، پوست پياز.
ب) گياهان رنگزاي با مازوج نظير پوست انار، بلوط (جفت)، پوست گردو، گزنه.
ج) گياهان رنگزاي غير مرسوم نظير زعفران، گنيما، شوند، لرگ و تيره سرخاب.
در ايران بيش از ۱۰۰ نوع رنگينه گياهي به ثبت رسيده كه از نظر ثبات از درجات مختلفي برخوردار است و بعضي از آنها داراي ثبات كمي بوده و براي عوض كردن «شيد» رنگ‌هاي ديگر استفاده ميشوند.
هنر رنگرزي
دستهاي ديگر داراي رنگينه‌هايي با ثبات عالي و متوسط هستند و در رنگرزي سنتي نقش مؤثري دارند. «مهمترين انواع رنگ‌هاي سنتي و طبيعي قالي ايران عبارتند از: اسپرك (زرد)، روناس (قرمز و قهوه اي)، قرمزدانه (قرمز)، نيل (آبي)، بَقَم (بنفش)، زعفران (زرد)، زردچوبه (زرد)، كاه (زرد)، گندل (زرد)، پوست گردو (خاكستر تا مشكي)، مازو (فيلي و موشي)، برگ مو (چمني و ليمويي)، وسمه (آبي)، آلبالو (قرمز)، توت قرمز (قرمز)، صدف ارغوان (قرمز)، گلسنگ (قرمز)، هليله (قهوه اي)، حنا (نارنجي و قهوه اي)، جفت (شتري)، سماق (خرمايي تا قهوه اي)، پوست انار (زرد تيره)، بزغنچ (خاكستري تا مشكي).»
رنگرزي هنري كهن و زيبا در چهارمحال و بختياري
گرچه از تاريخچه دقيق رنگرزي چهارمحال و بختياري اطلاعي در دست نيست، اما بر حسب سفرنامه‌ها و كتب قديمي، تاريخ رنگرزي در ايران به حدود ۵۰۰ سال قبل از ميلاد ميرسد.
از آنجا كه رنگرزي‌هاي استان معمولاً بر روي چيز‌هايي انجام مي‌گيرد كه از مواد فسادپذير مانند پشم تشكيل شده است، آثار بهجامانده از گذشته‌هاي دور در اين زمينه، يا وجود ندارد يا اندك است.
در سفرنامه‌هاي مختلف، صحبت از قالي‌هاي سبز رنگ و فيروز‌ه‌اي در خانه‌هاي مناطق بختياري نشين در ايذه و ارجان به ميان آمده كه نشان دهنده قدمت بالاي سابقه هنر رنگرزي در چهارمحال و بختياري است.
رنگ عنصر جدايي ناپذير طبيعت است كه بيشتر مواد عالم از جاندار و بي جان، كم و بيش از آن بهره برده‌اند.
بسياري از اشيا و پديده‌ها از سنگ و آب و خاك تا گل‌ها و درختان و درخشش پر تلألو و خيال‌انگيز بال و پر پرندگان تا طلوع و غروب و رنگين كمان، با اشكال و جاذبه‌هاي رنگارنگ جلوه‌گر مي‌شود.
وجود نساجي و بافته‌هاي داري از گذشته‌هاي دور در استان، نقش رنگرزي و رنگ آميزي با استفاده از مواد موجود در طبيعت و پيوند ناگسستگي و جدايي ناپذير آنها را نشان مي‌دهد.
هنر رنگرزي
ميتوان گفت: شهرت جهاني قالي چالش‌تر و ديگر بافته‌هاي داري و نساجي چهارمحال و بختياري نيز مرهون رنگرزي هنرمندان اين منطقه مي‌باشد.
تا چند دهه قبل، هنر رنگرزي تنها منحصر به استادان، هنرمندان و پيشكسوتان اين رشته نبود، بلكه بيشتر بافندگان قالي و ساير دستبافت‌ها با اين هنر سنتي آشنايي كامل داشتند و ترجيح مي‌دادند رنگ‌هاي مورد نياز بافت را شخصاً تهيه و رنگ آميزي كنند و براي همين، تنوع و كيفيت برتر رنگ‌هاي به كار رفته، از ويژگي فرش چهارمحال مانند قالي‌هاي چالشتري، شهركردي، پيربلوطي، قهفرخي و ساماني قلمداد مي‌گردد.
با گذشت زمان و پيدايش تكنولوژي‌هاي نو و به علت تقاضاي بازار براي توليد بيشتر قالي، كارگاه‌هاي متمركز رنگرزي به وجود آمد و كم كم رنگرزي‌هاي خانگي جاي خود را به رنگرزي‌هاي كارگاهي كه قابليت افزايش كميت داشت، سپرد كه تا كنون هم ادامه دارد.
اما حفظ، احيا، پاسداشت و ترويج هنر‌ها و صنايع دستي بومي و سنتي و آثار ارزشمند و ماندگار تاريخي و فرهنگي و انتقال آن به نسل‌هاي بعد، از ضروريات جامعه و قوميت‌هاي مختلف در همه دورانهاست.
آثار، هنر‌ها و فرهنگ‌هايي كه به دليل برخاستن و ارتباط با آداب و رسوم و لايه‌هاي گوناگون زندگي و اعتقادات مردم و طبيعت و اقليم مناطق، همواره جذاب و شيرين و پرطرفدار است.
انتخاب رنگ در فرش يكي از مهمترين ويژگي‌هاي فرش بختياري است
اسكندر ملكپور رئيس شركت تعاوني فرش دستباف چهارمحال و بختياري هم با اشاره به تنوع بالاي فرش استان گفت: آفريده‌هاي چند صد روستاي چهارمحال و بختياري از نظر تنوع رنگ بي‌نظيراند.
او افزود: نوع و نحوه انتخاب رنگ در فرش‌هاي بختياري يكي از مهمترين ويژگي‌هاي شناخته شده در اين فرش هاست؛ نوع رنگ لاكي مورد استفاده و همچنين سبز خاص فرش‌هاي بختياري از مهمترين ويژگي رنگ‌هاي فرش اين استان است كه با ساير موارد مشابه در ديگر فرش‌هاي ايران تفاوت دارد.
هنر رنگرزي
آقاي سعيدي يكي از جامعه شناسان استان هم گفت: درگذشته زنان عشاير بختياري در اوقات خاص يا به هنگام جابه جايي سالانه (كوچ) گياهان رنگدار طبيعي را جمع آوري و خشك مي‌كردند و سپس با شناختي كه از خاصيت رنگ دهي آنها داشتند؛ آنها را در آب جوشانده و مايه رنگين آنها را استخراج كرده و همراه با دندانه آب انار ترش مورد استفاده قرار مي‌دادند و رنگ‌هاي با ثباتي به دست مي‌آوردند؛ ولي در دوره حاضر متأسفانه رنگ‌هاي باثبات گياهي جاي خود را به رنگ‌هاي درخشان، ولي بي ثبات شيميايي داده است و قالي‌هاي قديمي تمام پشم به توليدات جديد داراي تاروپود نخي تبديل شده اند.
او معتقد است: اين روش رنگرزي باعث تندي رنگ‌هاي خامه شده است.
گرد فراموشي بر صنعت رنگرزي مي‌نشيند
اسكندر ملكپور رئيس شركت تعاوني فرش دستبافت استان هم با گلايه از نبود انگيزه استادكاران قديمي براي آموزش فنون رنگرزي اضافه كرد: تا ۱۵ سال قبل ۶۵ استادكار بنام و ماهر در حوزه رنگرزي فرش دستباف حضور داشتند كه امروز تعدادشان به كمتر از شش نفر رسيده است.
او با اشاره به فوت يا از كارافتادگي اكثر اين استادكاران افزود: متأسفانه استادكاران موجود هم تمايلي به آموزش تجربيات خود به نسل‌هاي امروز و از طرفي نسل‌هاي امروز هم تمايلي به يادگيري ندارند.
استادكاران رنگرزي
ملكپور به وجود فارغ التحصيلان رنگرزي دانشگاه‌ها اشاره كرد و گفت: بسياري از دانش آموختگان دانشگاه‌ها هم فقط به صورت تئوري آموزش ديده اند و تجربه عملي ندارند.
مسئولان براي حفظ و نگهداري از هنر رنگرزي تلاش كنند
سيدعلي عسگري ارجنكي رنگرز برتر چهارمحال و بختياري و معروف به پدر رنگ ايران اظهار كرد: از سن هشت سالگي در حرفه رنگرزي مشغول به فعاليت شدم.
او گفت: خامه‌هايي كه در كارگاه خود با رنگ‌هاي گياهي رنگ مي‌كنم به دليل بالا بودن ثبات رنگ به شهر‌هاي تبريز، همدان، اصفهان، ياسوج و نيشابور فرستاده ميشوند كه خوشبختانه تاكنون با استقبال خوبي همراه بوده است.
عسگري اضافه كرد: در حال حاضر تمامي رنگ‌هاي مربوط به خامه‌ها را با گياهاني از جمله پوست گردو، پوست بادام، برگ انگور، گياه گندل، گياه جاشير، اسپرك، نيل، روناس و برگ درخت توت و همچنين گل‌هاي فصلي تهيه مي‌كنم.
كارگاه رنگرزي
او با بيان اينكه طي اين سال‌ها با ورود به حرفه رنگرزي، ۴۰۰ نوع رنگ گياهي و ثابت با كد و شناسنامه به ثبت رسانده‌ام، ادامه داد: اكثر رنگ‌هاي توليد شده من با استقبال خوبي مواجه شده اند و تاكنون هيچ استادي در كشور نتوانسته اين تعداد رنگ را به ثبت برساند.
پدر رنگ ايران با تاكيد بر اينكه اين هنر قديمي بايد حفظ و نگهداري شود گفت: لازم است رايزني‌هايي با مسئولان دست‌اندركار و دانشگاه‌ها به منظور فراهم شدن آموزش و نگه‌داشتن اصالت فرش انجام شود.
او با اشاره به وجود دانشكده هنر در استان و معضل بيكاري افزود: سالانه تعداد زيادي دانشجو در رشته فرش از اين دانشگاه فارغ‌التحصيل ميشوند كه بيشتر به دروس تئوري پرداخته و كار عملي چنداني انجام نداده‌اند، حال با حمايت مسئولان و آموزش عملي به اين فارغ‌التحصيلان ميتوان زمينه اشتغال آنها را در استان فراهم آورد.
عسگري با اشاره به اينكه از رنگ‌ها ميتوان در صنايع دستي براي توليد كيف، كفش و تزئينات و براي توليد گيوه استفاده كرد، خاطرنشان كرد: بسياري از شغل‌ها وابسته به اين صنعت هستند كه بايد حمايت لازم از اين صنعت مهم و كاربردي در استان صورت گيرد.
بافت سالانه ۲۰۰ هزار مترمربع فرش در چهارمحال و بختياري
عليرضا جيلان رئيس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت چهارمحال و بختياري گفت: فرش چهارمحال و بختياري هم جنبه تجملاتي و هم جنبه كاربردي دارد و به علت ويژگي‌هاي خاص از جمله طرح و رنگ‌ها، گره‌هاي محكم و نوع مواد مصرفي كه در آن استفاده مي‌شود فروش خانگي و داخلي خود را حفظ كرده است.
او افزود: افزايش قيمت مواد و مصالح بافت فرش و محدوديت‌هاي ناشي از صادرات باعث شده است امسال فرش توليدي در استان كاهش يابد.
جيلان با بيان اينكه به طور متوسط سالانه ۲۰۰ هزار مترمربع فرش در اين استان بافته مي‌شود افزود: اين متراژ فرش در سال ۹۹ با كاهش چشمگيري همراه بوده است.
فرش دستباف
او با بيان اينكه ۱۰۰ بافنده فعال در استان وجود دارد اضافه كرد: از اين تعداد ۵۰ هزار بافنده به طور مستمر قالي ميبافند كه اگر هر كدام از اين بافندگان به طور ميانگين در طول سال چهار متر مربع قالي ببافند، ۲۰۰ هزار مترمربع فرش در استان بافته مي‌شود.
جيلان ادامه داد: امسال در حالي كه انتظار مي‌رفت با شيوع ويروس كرونا و كاهش فعاليت‌هاي بيرون از خانه، فرش‌بافي از رونق بيشتري برخوردار شود و بافندگان ساعات بيكاري بيشتري براي بافت فرش داشته باشند، اما گراني مصالح و افزايش هزينه‌هاي توليد بر اساس گزارش تعاوني‌هاي، بافت فرش در استان در مقايسه با سال‌هاي گذشته كاهش داشته است.
او با بيان اينكه ۸۰ درصد فرش توليدي در استان قابليت صادرات دارد گفت: محدوديت‌هاي صادرات نيز سبب شده تا بافندگان انگيزه‌اي براي بافت فرش نداشته باشند.
جيلان با اعلام اينكه از گردش مالي فرش صادراتي در استان آمار مشخصي موجود نيست افزود: از آنجا كه فرش استان با واسطه از طريق استان‌هاي ديگر صادر مي‌شود و گمرك تخصصي در استان وجود ندارد، آمار مشخصي در خصوص ميزان صادرات فرش توليدي در استان در دست نيست.
او همچنين با بيان اينكه در سال‌هاي گذشته فرش توليدي بافندگان به دو برابر قيمت در بازار‌هاي داخلي و خارجي به فروش ميرسيد، تصريح كرد: اين در حالي است كه امسال با افزايش قيمت مواد و مصالح، هزينه توليد فرش با قيمت عرضه آن در بازار تفاوت چنداني ندارد، از همين رو بافنده رغبتي براي توليد ندارد.
جيلان، ايجاد دهكده فرش را راهكاري براي رفع چالش‌هاي توليد فرش در استان برشمرد و گفت: با تكميل زنجيره توليد، هزينه‌ها به ميزان قابل توجهي كاهش مي‌يابد و در اين صورت بافندگان انگيزه بيشتري براي توليد فرش خواهند داشت.
چهارمحال و بختياري امروزه به قطب توليد رنگ‌هاي طبيعي فرش ايران تبديل شده و تا كنون بيش از يك هزار رنگ اصيل و طبيعي شناسايي شده در اين استان به ثبت رسيده است.
گليم و گبه، فرش، زيلو، جلوه‌اي خاص و منحصربه‌فرد مي‌بخشد. شهرت جهاني قالي چالش‌تر و ديگر بافته‌هاي داري و نساجي استان موهون رنگرزي هنرمندان اين هنر سنتي محسوب مي‌شود.
خنثیکنندههای غذایی آلایندهها